گردشگری مذهبی چيست؟

گردشگري مذهبي یکی از رایج‌ترین اشکال گردشگري در سراسر جهان است که سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می‌گردد و بطور کلی شامل سفرها و بازدیدهایی می‌شود که اصلی‌ترین هدف از آنها تجربه ای مذهبی است.

جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاهها و اماکن مقدس هر ساله تعداد زیادی از گردشگران را به سوی خود جذب می‌کنند، تأسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع از گردشگری مانند مسافرخانه‌ها و زائرسراها با توجه به بافت اجتماعی – فرهنگی و عقیدتی گردشگران و جامعه میزبان دارای ویژگی‌های خاص خود است که در هر کشوری از تنوع بسیار بالایی برخوردار است و نكته قابل توجه در اين زمينه اين است كه گردشگری مذهبی تنها شکل از اشکال گردشگری است که بر موانع آب و هوایی غلبه می‌كند.



در يك تقسيم بندي كلي جاذبه‌هاي مذهبي را مي‌توان به هشت دسته تقسيم كرد:

1- مساجد

2- امامزاده‌ها و بقعه‌ها

3- آرامگاه‌ها و قبور

4-تكيه‌ها و حسينيه‌هاي قديمي‌

5- آتشكده‌ها و آتشگاه‌ها

6-صومعه‌ها و خانقاه‌ها كه هريك از اين جاذبه‌هاي مذهبي مي‌توانند داراي بعد محلي، منطقه‌اي، فرامنطقه‌اي، ملي و بين‌المللي باشند.

7- با توجه به تعريف بالا، ما در اين زمينه با دو دسته مختلف از گردشگران روبه‌رو هستيم. دسته اول كسانيكه از اماكن مقدس دين خود بازديد مي‌كنند مانند مسلماناني كه به زيارت اماكن مقدس خود نظير كعبه، عتبات عاليات و يا ساير اماكن متبركه مي‌روند و دسته دوم كسانيكه از اماكن مقدس ساير اديان ديدن مي‌كنند به عنوان مثال افراد زيادي وجود دارند كه مسيحي نبوده اما از كليساهاي نقاط مختلف بازديد مي‌كنند و يا مسيحياني كه به ديدن معابد بودايي‌ها يا ساير اديان مي‌روند.

سفرهاي مذهبي نيز همچون ساير سفرها داراي ويژگي‌هايي هستند كه در زير به چند مورد از آنها اشاره مي‌كنيم:

گردشگري مذهبي داراي اثرات منفي زيست محيطي، فرهنگي- اجتماعي كمتري نسبت به ساير گونه‌هاي گردشگري است كه شايد بخشي از اين ويژگي به دليل آموزه‌هاي مكاتب، اديان و مذاهب زائران باشد و اينكه اغلب زائران افرادي آرام، اهل صلح و مطيع قانون هستند.

فصلي بودن سفرهاي مذهبي و اينكه بسياري از اين گونه سفرها تنها در فصل‌هاي خاصي صورت مي‌گيرند.

افرادي كه دست به اينگونه سفرها مي‌زنند به دليل اينكه بيشتر در جست‌وجوي معنويات هستند زياد تنوع طلب نبوده و اكثرا به دنبال سادگي هستند.

تمامي ‌افراد از هر طبقه اجتماعي مي‌توانند دست به اينگونه سفرها بزنند. به عبارت ديگر اينگونه سفرها مختص طبقه خاصي از اجتماع نيست.تا جایی که در بسياري از كشورهاي در حال توسعه كه گردشگري در مراحل ابتدايي خود به سر مي‌برد،براي بسياري از طبقات اجتماعي، گردشگري مذهبي تنها فرصت سفر به شمار مي‌آيد. همچنين اين وضعيت در جوامع متوسط و مياني كه طبقات متوسط آن از نظر مالي و از نظر اجتماعي توانايي سفرهاي طولاني را ندارند بيشتر به چشم مي‌خورد و وقت آزاد آنها اكثرا به وسيله بازديد از اماكن
مذهبي و زيارتي پر مي‌شود.

اكثر سفرهاي مذهبي و زيارتي به صورت گروهي و جمعي و به صورت سازمان دهي شده صورت مي‌گيرند.

برخي از سفرهاي مذهبي از لحاظ اجراي فرامين مربوط به آن دين و يا مذهب،حالت اجباري و يا تاكيدي به خود مي‌گيرند كه به ناچار تمامي‌افراد مومن به آن دين يا مذهب مجبور به اجراي آن سفر دسته كم براي يكبار مي‌شوند. (دقيقا نظير آنچه در دين اسلام مبني بر زيارت خانه خدا كه بر تمامي‌ مسلمانان واجب است وجود دارد).

مراكز مذهبي و زيارتي مكان‌هايي را براي ديدار و ارتباط مردم از فرهنگ‌ها و مناطق مختلف فراهم مي‌كنند.

توليد و فروش صنايع دستي قديمي، طرح‌ها و توليدات باستاني مناطق مختلف در مراكز مذهبي و زيارتي

گردشگري مذهبي داراي جنبه‌هاي سياسي نيز است به طوريكه بسياري از اماكن مذهبي متعاقبا اماكن ملي نيز به شمار مي‌آيند و بسياري از اماكن مذهبي براي برپايي جشن‌هاي ملي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

ايران پتانسيل‌هاي زيادي براي جذب گردشگر و افزايش درآمدهاي ملي دارد كه يكي از آنها گردشگري زيارتي است

تعطيلات عيد سعيد قربان نزديك است و بهانه خوبي براي سفر كردن.به اين بهانه به سراغ ظرفيت‌هاي ايران در حوزه گردشگري مذهبي و زيارتي رفته ايم.به طوري كه يكي از ظرفيت‌هاي ايران براي درآمدزايي در حوزه گردشگري، استفاده از پتانسيل‌هاي بالقوه گردشگري مذهبي است.در ايران اماكن مذهبي و مقدس زيادي وجود دارند كه مهمترين آنها بارگاه حضرت امام رضا (ع) است كه سالانه حدو 30 ميليون نفر به آن سفر مي‌كنند كه شامل ايراني‌ها و خارجي‌هاي شيعه مي‌شود. بارگاه امام رضا(ع) در استان خراسان رضوي و در شهر مشهد مقدس واقع شده است. اين بارگاه علاوه بر اينكه از نظر معنوي بسيار ارزشمند است، از نظر معماري نيز داراي ارزش ويژه اي است.

حضرت علی بن موسی(ع)، ملقب به «رضا»، امام هشتم شیعیان است، كه پیروان مذهب شیعه از ايشان با عنوان «امام رضا» یاد می‌کنند. امام رضا(ع)،‌ در سال ۱۴۸ ه.ق در شهر مدينه متولد شد و در سال 203ه.ق در توس به شهادت رسيد. پدر امام رضا(ع)، حضرت موسی بن جعفر(ع)، هفتمین امام شیعیان و مادرش تكتم نام داشت. حضرت موسي بن جعفر(ع)، به مدت ۲۰ سال امامت شيعيان را به عهده داشت و سرانجام به دستور مأمون،‌ خلیفه عباسی به شهادت رسيد.علاوه بر مشهد شهرهاي قم و شيراز نيز چون شهرهاي مذهبي به شمار مي‌روند از گردشگران زيادي در طول سال برخوردار هستند. بارگاه حضرت معصومه (س) و همچنين بارگاه شاهچراغ هر روز ميزبان زائراني است كه به آن مراجعه مي‌كنند.

امامزادگان در ايران

مهاجرت خاندان نبی اکرم(ص) به ایران همزمان با آغاز نهضت‌های عدالت خواهانه تشیع در نیمه دوم قرن اول هجری و با روی کارآمدن حکومت خاندان اموی است. با گسترش مخالفت و مبارزات این نهضت‌ها، خلفای ستمگر اموی و عباسی دست به سرکوب این نهضت از طریق تعقیب، دستگیری و شکنجه گسترده فرزندان ائمه (ع)، سادات و علویان در مناطق حجاز و عراق که در آن زمان کانون اصلی مبارزات به شمار می‌آمد، کردند و نتیجه این فشارها و شکنجه‌های حکام ستمگر، مهاجرت پنهانی فرزندان و نوادگان ائمه (ع) و سادات به
دیگر سرزمین‌های اسلامی‌و امن از جمله ایران بود.

با بررسی روند مهاجرت این بزرگواران به ایران، می‌توان چنین نتیجه گیری که فرزندان و نوادگان ائمه اطهار (ع) و سادات در چهار گروه و در زمان‌های مختلف وارد ایران شدند. گروه اول، آنانی هستند که برای فرار از بيدادگري‌ها و ستم‌هاي‌ امويان‌ و به خصوص‌ حجاج‌ بن یوسف به سمت شرق کشور رفتند. گروه دوم دسته ای هستند كه‌ در زمان ولايت‌ عهدي‌ امام‌ رضا (ع‌) به این سرزمين‌ آمدند، گروه‌ سوم‌ نیز گروهی هستند كه‌ در مبارزه و مخالفت‌ برخي‌ از فرزندان‌ امام علي‌(ع‌) بر خلفاي‌ عباسي‌ و اموي‌ شركت‌ داشتند و پس‌ از شكست‌ آنها به ایران آمدند و گروه‌ چهارم‌ كه‌ تعدادشان بیشتر از سه‌ گروه‌ ديگر هستند، کسانی هستند كه‌ در زمان‌ حكومت‌ علويان‌ در مازندران‌ به‌ این منطقه مهاجرت کردند.براساس آخرین گزارش‌ها اعلام شده از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه کشور امامزاده‌های موجود در سراسر ایران در سه سطح ملی، استانی و شهرستانی ساماندهی شده‌اند که ۴۰۰ بقعه و مکان مذهبی در سطح ملی، شش هزار و ۱۰۰ بقعه در سطح شهرستان و ۸ هزار و ۵۱ بقعه در سطح روستایي پراکنده‌اند. بنابراین مجموع امامزاده‌های موجود در ایران ۱۰ هزار و ۶۱۵ باب است. با توجه به اینکه در تمامی‌استان‌ها امامزاده وجود دارد، ولی استان فارس با داشتن يك هزار و ۴۵۶ امامزاده رتبه اول را به خود اختصاص داده و استان مازندران با تعداد ۱ هزار و ۱۷۸ باب در جایگاه دوم و استان گیلان با ۸۹۹ امامزاده در رتبه سوم قرار گرفته‌اند. کمترین امامزاده هم به استان سیستان و بلوچستان اختصاص دارد.
از مهمترين اين بقاع مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

آرامگاه حضرت حسین بن موسی الکاظم (ع)

حسین بن موسی الکاظم (ع)، براساس نوشته مورخان، فرزند آخر امام موسی الکاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) بود. طبق رونوشت منسوب به امام رضا (ع)، تاریخ ولادت این امامزاده، اواخر قرن دوم هجری یعنی حدود سال ۱۷۸ هـ. ق ذکر شده است. دوران زندگی حسین بن موسی (ع) مصادف با اواخر حکومت ‌هارون‌الرشید و آغاز حکومت مامون بود. وی همچون دیگر فرزندان امام هفتم (ع) مورد ظلم و ستم خلفای عباسی واقع شد و زمانی که برادرش امام رضا (ع) به خراسان تبعید شد، به دنبال برادرش راهی ایران گردید ولی پس از مدتی در طبس به دست عمال عباسی به شهادت رسید و در همین شهر نیز به خاک سپرده شد.آرامگاه حسین بن موسی الکاظم (ع)، در سه کیلومتری شمال غربی شهرستان طبس در استان یزد و در مسیر راه یزد- مشهد واقع شده است.



به نوشته دایره المعارف بناهای تاریخی ایران، بنای امامزاده در قرن پنجم به دستور مجد الملک اسعد بن موسی البروستانی قمی، وزیر شیعی مذهب دربار سلجوقی، آباد و ساماندهی داده شد، البته در دایره المعارف مصاحب آمده كه جایی دیگر هم بنای اولیه امامزاده با استناد به لوح سنگی بدست آمده در سال ۴۴۴ هـ. ق، همزمان با سلطنت طغرل بیک سلجوقی ذکر شده است.به هرحال، در کتیبه بالای دیوار و زیر گنبد قدیم آستان مبارک حسین بن موسی کاظم (ع)، احداث بنا به تاریخ ۴۹۴ و تعمیر آن به تاریخ ۱۲۰۵ تعلق دارد. این امامزاده در تاریخ ۲۰ بهمن سال ۱۳۱۸ با شماره ثبت ۳۳۷ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.


آرامگاه حضرت احمد بن موسی الکاظم (شاهچراغ)

حضرت احمد بن موسي الكاظم، ‌ملقب به شاهچراغ(ع)، فرزند امام موسي كاظم(ع)، هفتمين امام شيعيان و برادر امام رضا(ع) است كه آرامگاه او در شهر شیراز قرار دارد.حضرت احمد(ع) در نزد پدرش امام موسی کاظم (ع)، از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار بود. او پس از تبعيد برادر بزرگوارش،‌امام رضا(ع) به مشهد تصميم گرفت براي ديدار او از راه بصره به سمت ايران حركت كند. اما به دستور مامون، خليفه عباسي،‌ لشكري به منظور مبارزه با اين حضرت و يارانش گسيل شد و سرانجام طي نبرد خونيني با سپاه خليفه عباسي به شهادت رسيد.بارگاه حضرت شاهچراغ كه در استان فارس و شهر شيراز واقع شده است،‌ داراي گنبد نیلوفری است كه به طور بسيار زيبايي توسط هنرمندان ايراني كاشي كاري شده است.



درون اين حرم مطهر با آینه‌های ریز رنگین تزيين شده است و خطوط خوش فارسی و عربی در اطراف آن مشاهده مي‌شود. بنای حرم حضرت شاهچراغ،‌، مشتمل بر ایوانی در جلو و حرمی‌گسترده در پشت ایوان است که در چهار جانب حرم، ساخته شده است. ضریح مطهر ايشان در زیر گنبد قرار دارد كه از نقره ساخته شده است.بارگاه حضرت شاهچراغ يكي از اماكن زيارتي مورد توجه ايرانيان است.


آرامگاه حضرت معصومه (س)

یکی از مهمترین اماکن مذهبی در شهر قم، حرم حضرت معصومه (س)، خواهر امام رضا (ع) است. او به قصد دیدار برادر خود در مشهد عازم سفر شد و به دلیل بیماری در قم درگذشت. آرامگاهی که به یادبود وی احداث شد بعدها به مکانی محبوب برای زائران تبدیل شد.تاريخ ايجاد فضاي معماري بر تربت پاك حضرت فاطمه معصومه (س) به نيمه دوم قرن دوم هجري قمري باز مي‌گردد.



به استناد كتاب‌هاي معتبر تاريخي اين بنا درميانه‌هاي قرن پنجم هجري قمري توسط يكي از رجال دوره طغرل اول سلجوقي؛ تجديد بنا شد. با آغاز قرن دهم و شروع فرمان روايي سلسله صفويه، آستانه قم بيش تر مورد توجه قرار گرفت. درعصر قاجاريه فتحعلي شاه قاجار؛ به آستانه مقدس توجهي خاص داشت و تزيينات كنوني به همراه رواق‌ها و بيوتات فعلي اغلب متعلق به آن دوره است.


آرامگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (شاه عبدالعظیم)

حضرت عبدالعظیم حسنى، در چهارم ربیع‌الثانی سال 173هجری در شهر مدینه چشم به جهان گشود. او فرزند عبدالّله بن على، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) است که نسبت اش با چهار واسطه به آن حضرت می‌رسد. حضرت عبدالعظیم، از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمه معصومین(ع) و نیز از چهره‌های بسیار محبوب و مورد اعتماد نزد اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به شمار می‌رفت.



دوران زندگي حضرت عبدالعظيم(ع) مقارن با امامت چهار امام معصوم يعني امام موسي كاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام محمد تقي(ع) و امام علي النقي(ع) بوده است. گرچه عباسيان در اين دوران حكومت مي‌كردند و با ايجاد فضاي خفقان و سخت گيري‌هاي ظالمانه، باعث آزار و اذيت شيعيان شده بودند،‌ اما حضور افرادي چون حضرت عبدالعظيم(ع) در آن دوران نقش موثري در پاسداری و صیانت از فرهنگ والای اهل بیت(ع) داشت. آرامگاه حضرت عبدالعظيم حسني در شهرري قرار دارد و سالانه ميزبان زائران زيادي از سراسر كشور است.


پيامبران خفته در ايران

همچنين براساس اسناد تاریخی، مقبره ۳۳ پیامبر در ایران وجود دارد چرا كه ایران در طول تاریخ به دلیل داشتن اقتدار منطقه‌ای و نیز اعتقادات دینی همواره پذیرای ادیان و پیامبران الهی بوده است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث مهاجرت پیامبران به سرزمین ایران می‌شد، امنیت حاکم در ایران بود. با بررسی اسناد تاریخی، مهاجرت پیامبران به ایران در طی سال‌ها و دوره‌های مختلفی تاریخی و به دنبال ظلم و ستم پادشاهان سرزمین خودشان اتفاق افتاده است.

از آرامگاه پیامبران در ایران می‌توان به آرامگاه دانیال نبی،خالد نبي، حیقوق نبی، قیدار نبی، اشموییل، حضرت یوشع، حضرت خالد بن سنان عبسی، شعیای نبی، حضرت حجی، حضرت مردخای، حضرت قادر، حضرت روبيل، حضرات سلام، سلوم، سهولى، القيا و سیم و لام اشاره كرد كه از اين بين به يكي از معروفترين آرامگاه‌هاي پيامبران يعني آرامگاه دانیال نبی اشاره مي‌كنيم كه در شهر شوش خوزستان قرار دارد:دانيال نبي در قرن هفتم قبل ازميلاد مي‌زيسته و نسل او به داوود پيامبر مي‌رسد. دانيال نبي كه داراي كتاب آسماني است در كودكي، پدر و مادر خود را از دست داد و زني عابده پرورش و تربيت او را به عهده گرفت. دانيال نبي در زمان خود به خاطر داشتن هوش و استعداد فراوان توجه بزرگان و پادشاهان بسياري را به خود جلب كرد و در سال 655 قبل از میلاد همراه با اصحاب اش توسط «نبوكد نصر» پادشاه بابل كه محل حكومت اش در شوش بود، به اسارت گرفته شد. آن حضرت بعد از مدتي اقامت در شوش وفات يافت و در همان شهر دفن شد. آرامگاه دانيال نبي، در ساحل شرقی رودخانه شاوور و روبروی تپه ارگ قرار دارد . اين زيارتگاه داراي دوحیاط است و روی گنبد مخروطی قرار دارد كه از نوع رایج گنبدهای منطقه است .


گشتي در بقاع

بقعه در فرهنگ لغت به قطعه زمینی گفته می‌شود که به سبب اختلاف رنگ و یا موارد مشابه از محیط اطراف خود متمایز می‌باشد، اما در نوشته جغرافیانگاران قدیم مسلمان، بقعه مترادف «موضع» آمده است. کلمه «بقعه» در بخش‌های شرقی و مرکز جهان اسلام و به احتمال زیاد از دوره سلجوقیان به معنی «خانقاه»، «مقبره» و بنایی به منظور محل عبادت، کسب دانش و مکانی برای انجام امور خیریه به کار برده می‌شد. در واقع براساس نوشته‌های مورخان، استفاده از کلمه «بقعه» از زمان سلجوقیان در نوشته‌ها رایج شد و در زمان سلسله ایوبیان در مناطق سوریه و فلسطین نیز مورد استفاده قرار گرفت.

همچنین در منابع فرهنگ لغت ترکی، از کلمه «بقعه»، به معنی «خانقاه»، «مقابر» و «آرامگاه مشایخ صوفی» ذکر شده است.



بقعه یا مقبره‌های کوچک و بزرگ در کشورهای اسلامی، با توجه به تناسب شکل و عملکردشان، دارای نام‌های گوناگونی نظیر: قّبه، ضریح، تربت یا تربه، مدفن، مزار، قبر، گور، مرقد، روضه، مشهد، مقام و مقبره است.

ساخت بقعه در سرزمین‌های اسلامی‌ارتباط مستقیمی‌با گسترش اسلام و رشد فرهنگ ایثار و شهادت دارد و به طور مسلم یکی از راه‌های بزرگداشت و زنده نگهداشتن یاد و خاطره شهدای اسلام و جهادگران مسلمان، ساخت بناها و بقعه‌ها بر مدفن آنان بوده است.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت؛ بقعه به محل دفن افراد مورد احترام، شخصیت‌های برجسته دینی یا غیر دینی صاحب نفوذ همچون عارفان و صوفیان، مشاهیر علما و فرزندان امامان (ع) گفته می‌شود که به زیارتگاه تبدیل شده است.در ایران نیز، بقعه‌ها بعد از مساجد و امامزاده‌ها از رایج‌ترین بناهای دینی است، به طوری که کمتر شهری در ایران پیدا می‌شود که بقعه نداشته باشد.


آرامگاه مشاهیر

ایران، با تاریخ چند هزارساله‌اش همواره خاستگاه بزرگان علم و هنر بوده و در دامن خود اندیشمندان و نامدارانی پرورش داده که نه تنها از مفاخر و مشاهیر ایرانی به شمار می‌آیند بلکه شهرت جهانی داشته‌اند و جهان را تحت تاثیر علوم و توانایی‌های خود قرار داده‌اند. این نامداران و بزرگان هرچند اینک در میان ما نیستند ولی همچنان خدمات ارزشمند و تاثیر کلامشان محسوس است. از جمله آرامگاه‌هاي مشاهير مي‌توان به آرامگاه‌هاي حافظ، سعدي، فردوسي، عطار، بوعلي سينا، باباطاهر عريان، مقبره الشعرا و حمداله مستوفي اشاره كرد.